De kerk te Adorp

In de gevel naast de voordeur prijkt het jaartal 1667. Dit is het jaartal van een verbouwing. De kerk is al veel ouder, getuige het bordje voor de kerk met als opschrift:

“Gebouwd in de eerste helft van de 13de eeuw. In 1667 verbouwd (nieuwe oostmuur, nieuwe westelijke ingang) en opnieuw ingericht. In de 19de eeuw bepleisterd. Een vrijstaande toren is in 1794 afgebroken. In de dakruiter een luidklok uit 1618, afkomstig van Harssens. Gaaf meubilair uit 1667. Orgel in 1898 door M. Eertman geplaatst; pijpwerk voor een belangrijk deel laat 17de-eeuws. In het koor is een uurwerk uit 1636 opgesteld. De kerk is sinds 1979 eigendom van de Stichting Oude Groninger Kerken.”

De geschiedenis van de kerk

De functie van de kerk en de plaats in de gemeenschap is in de loop der eeuwen nogal veranderd. Vroeger telde een gemeenschap pas mee als de parochie een eigen kerkgebouw had. Hiervoor had men toestemming van de bisschop nodig. Deze kreeg men als men kon voorzien in een drietal fondsen. Voor onderhoud van het kerkgebouw, voor levensonderhoud van de pastoor en voor de koster. De grondslag voor elk fonds bestond uit een bepaalde oppervlakte land.

Nu heeft de kerk vooral een sociaal-culturele functie.

In de Middeleeuwen hebben de katholieke parochies van Adorp en Harssens naast elkaar bestaan. Nog in 1559 is er sprake van twee afzonderlijke parochies; ressorterend onder de proosdij (district) Baflo binnen het aartsdiaconaat Frisia van het bisdom Munster.

In 1646 werden de hervormde gemeenten van Adorp en Harssens samengevoegd. Tijdens de Reformatie ( door ondertekening van het traktaat van reductie, 1594, werd de reformatie van bovenaf opgelegd) had Harssens al geen eigen predikant meer gekend. De collatoren ( belangrijke personen die een predikant mogen benoemen) van Adorp gingen akkoord met een combinatie van “ haer pastorije” met die van Harssens. Om de derde zondag zou daar dan nog gepreekt moeten worden. Tot 1888 bleef het collatierecht in particuliere handen.

De unieke collatie van Harssens was in de 16de eeuw in bezit van het geslacht Entens, als bewoners van de borg aldaar. In 1587 ontstond een geschil over het collatierecht van de pastorie van Harssens. De zussen Peye en Ode, dochters van wijlen Peter Entens, claimen het collatierecht voor een nieuwe predikant. De abt en prelaat van het klooster te Selwerd, Henricus Lonsen ( Hendrik Lontzenius) bestrijdt dit recht, maar krijgt ongelijk. Het recht om predikanten te benoemen en te ontslaan blijft bij de bewoners van de borg.
In 1598 kwamen borg en daarop vallende rechten in bezit van Warmolt Hillebrandes en Catrijna Frijtema. In 1604 werd Warmolt Hillebrandes door keizer Rudolph II te Praag in de adelstand verheven, Een fraai adelsdiploma met zegel van de keizer is in het Rijksarchief Groningen aanwezig.

In de kerk hangen twee borden met belangrijke mededelingen. Het oudste bord bevat de volgende tekst:

“Het wapen van de Heerlijkheid Harssens die met Adorp een regtstoel uitmaakt, vanouds omgaande in acht beurten.

Eveneens verenigd in het kerkelijke, berust de collatie bij opgemelde Heerlijkheid.”

In 1252 werden rechtstoelen ingesteld. In een kerspel waren soms meerdere klauwen of kluften. Elke klauw bestond uit een aantal edele heerden, die de redgers leverden. Een edele heerd moest aan een aantal grazen voldoen. ( 1 gras = ± ½ ha-oppervlakte om een koe te voeden). Binnen een klauw werd per ommegang recht gesproken. In Adorp was dit in 8 beurten.

De oudste opsomming van beurten in de rechtstoel Adorp en Harssens in het Klauwboek van Johan Tiassens luidt:

1598 Ailco Onsta
1599 Ailco Onsta
1600 Entens
1601 Westerwolde
1602 Ewsum
1603 Tamminga
1604 Entens
1605 Westerwolde en also weder omme

Het andere bord bevat de namen van de predikanten vanaf 1596. (Van voor dit jaar zijn enkele cureten en pastors bekend. ( b.v. 1371 Richardus cureet))
Dit bord is Na de laatste restauratie (1983-1990) door de plaatselijke middenstand en restaurateurs van de kerk geschonken. Het bord is in 1995 beletterd door Paul Raven, zoon van de bakker, later schilder J.Raven te Adorp.

Het kerkgebouw

Oorspronkelijk is de kerk te Adorp een Romaans kerkje uit de 13de eeuw. De kerk had hoge kleine boograampjes en een losstaande toren. Sinds die tijd is er nogal wat veranderd aan de kerk. De belangrijkste jaartallen met veranderingen staan hieronder:

1667
Bij de verbouwing van 1667 heeft de kerk een heel ander uiterlijk gekregen. De kleine smalle boogramen zijn vervangen door grote glas-in-lood ramen. De noord- en zuidingangen zijn dichtgemetseld. De kerk kreeg een nieuwe ingang in de westgevel. Hier verdween een raam. De oostelijke topgevel werd afgebroken en een schilddakverbinding met het oude dak aangebracht.
De huidige inrichting stamt hoogstwaarschijnlijk ook uit deze tijd.

1794
In dit jaar werd de losstaande toren afgebroken. De westgevel werd verbouwd. De bovenste helft werd opnieuw opgemetseld. Waarschijnlijk i.v.m. de plaatsing van een dakruiter op het westeinde van het kerkdak. De klok uit 1618 uit de afgebroken kerk van Harssens werd in de toren gehangen.

1845-1855
De neo-klassieke pleistering van de buitengevels is waarschijnlijk van voor 1847, omdat uit dit jaar de oudste grafsteen in de muur dateert. De dakruiter werd in 1849 door aannemer Jan Elderenkamp vernieuwd. In 1855 zijn de glas-in-lood ramen vervangen door ijzeren ramen. Een vrij grote nis in de kerk voor kaarsen of beelden werd dichtgemetseld.

1899
In dit jaar heeft orgelbouwer, alias herbergier Marten Eertman te Noordwolde het huidige orgel gebouwd. In verband met verlaging van het orgelbalkon kon de toegangsdeur niet meer open. Men besloot het bovenste deel van de rondboogdeur af te zagen en in de nis vast te zetten. De in neorenaissancestijl uitgevoerde tochtdeuren zijn in 1899 vervaardigd en voorzien van een fraai gietijzeren traliewerk.

1968
De binnenmuren werden door vrijwilligers afgebikt. Daarna heeft de plaatselijke aannemer Sikkens een nieuwe stuclaag aangebracht. Het plafond met de zolderbalken werd zachtblauw geschilderd i.p.v. de oude bruine kleur. Het meubilair werd opgeknapt en de avondmaalstafel gerestaureerd. Het archief van de hervormde kerk werd overgedragen aan de Groninger archieven.

1990
In 1979 werd de kerk eigendom van de Stichting Oude Groninger Kerken. In 1983 werd begonnen met een jarenlange restauratie. Op 22 juni 1990 werd de hernieuwde kerk weer in gebruik genomen. De gebruikers van de kerk hoeven niet meer onder het afdakje boven de toegangsdeur tegen vallend stucwerk van de voorgevel door. De kerk kreeg een keuken, een WC en centrale verwarming. Binnen en buiten werd het stucwerk vernieuwd en geverfd. In het stucwerk binnen werd aangegeven waar oude ingangen, vensters, een hagioscoop of nissen uit vroeger tijd zijn geweest.

Het interieur

Banken, preekstoel, koorafscheiding, doophekken, offerblok en avondmaalstafel zijn laat 17de eeuws. In 1667 heeft er waarschijnlijk ook een inwendige vernieuwing plaats gevonden. De deuren en het meeste smeedwerk vallen ook onder deze verbouwing.

Onderwijs te Adorp

Naast de pastorale zorg en de armenzorg viel het onderwijs ook onder de verantwoordelijkheid van de kerk. Uit verschillende vermeldingen in het “Rationale” kan worden afgeleid dat aan het klooster van Selwerd een school verbonden was. We weten dat een mannelijke kloosterling werd uitbesteed bij een schoolmeester in Adorp. Circa 1643 wordt Cornelis Jacobs genoemd als koster en de schooldienaar in Adorp en Harssens. Rond 1815 kwam bij de functie van schoolmeester, koster en voorzanger die van organist .Toen kreeg de kerk voor het eerst een orgel.

Het orgel

In 1815 kreeg de kerk voor het eerst een orgel. Dit orgel werd geplaatst door N.A. Lohman en zonen en bevatte veel oud pijpwerk, deels gemaakt eind 17e eeuw, deels van de hand van Freytag omstreeks 1800. Het oude pijpwerk kan afkomstig zijn van een huisorgel( ± 1680) uit een geamoveerde (afgebroken ) kerk, misschien Harssens.

In 1898 heeft Marten Eertman uit Noordwolde een nieuw orgel gebouwd. Bij de bouw maakte hij gebruik een groot aantal oude pijpen uit het orgel wat al in de kerk aanwezig was. De laatste restauratie van het orgel was door Mense Ruiter Orgelmakers te Zuidwolde. Het orgel werd weer in gebruik genomen op 30 maart 1996.

Luidklok Harssens / Adorp

De 135 kilogram zware klok werd in 1618 gegoten. Het opschrift van de klok luidt:

“Henric Wegewart D.J. heft mi gegoten voor de van Harssens in Deventer anno 1618.”

Nadat de kerk te Harssens gesloopt is rond 1785 kreeg de klok een plaats in de dakruiter van de kerk. Nadat de klok bijna 200 jaar in de kerk te Harssens heeft gehangen, geeft de klok vanaf  1800 in de kerk van Adorp het ritme van werken, feesten en sterven aan.

In de 2e Wereldoorlog is de klok naar Dedemsvaart vervoerd om later tot kanon omgesmolten te worden. Dit is niet gebeurd en de klok kwam in 1949 naar Adorp terug. Omdat er een scheur in de klok zat is de klok jaren lang niet gebruikt In 1999 is de scheur in de klok gerestaureerd. De herstelde klok heeft het nieuwe millennium ingeluid. Ze luidt nu net als vroeger dagelijks om 8.00, 12.00 en om 18.00 uur.

Torenuurwerk

In het koor van de kerk staat een oud torenuurwerk. Gemaakt door Thys Pyttersz. in 1636. (TxxP.1636). Tot 1954 heeft dit uurwerk de tijd in Adorp aangegeven. Eerst op een wijzerplaat met een wijzer. Later op vier wijzerplaten (alle windrichtingen) met elk twee wijzers. Het uurwerk bestaat uit een tijdmetend deel (gaand werk ) en een slagwerkdeel. Zowel het frame als de tandwielen en de verdere onderdelen zijn vervaardigd van smeedijzer. Rond 1700 is het waarschijnlijk omgebouwd tot slingeruurwerk. (octrooi Chistiaan Huygens 1657) Zie ook het lemma “ Torenuurwerk” in de Nieuwe Groninger Encyclopedie.

Grafzerken

In de kerk liggen 15 zerken, 8 in het koor en 7 in het middenpad. Deze zerken zijn weer tevoorschijn gekomen nadat de houten vloer (uit 1905) uit het middenpad en het koor verwijderd was. De enige zandstenen zerk is van Albert Koenders, gestorven in 1561. Dit is de oudste zerk in de kerk. Hier ligt de kleinzoon van Albert Koenders, burgemeester van Groningen van 1550 tot 1558, gestorven in 1559/1560. De andere hardstenen zerken hebben de jaartallen 1645, 1655, 1656, 1680, 1729, 1758, 1764, 1769, 1773, 1776, 1828.

Huidige gebruik van de kerk

In 1979 werd de kerk eigendom van de Stichting Oude Groninger Kerken (SOGK). Sindsdien wordt de kerk beheerd door een beheerscommissie. Deze commissie verhuurt het gebouw. Er worden in het gebouw kerkdiensten, exposities, concerten, uitvoeringen, koorrepetities, begrafenissen en andere activiteiten gehouden. De kerk vervult nog steeds een belangrijke functie in het centrum van het dorp.

De kerk in beeld

Bronnen

• A.de Groot: Inleiding op de inventaris van de archieven van de Hervormde Gemeente van Adorp en Harssens (1972)
• Tijdschrift Groninger Kerken- april 2004- blz. 51-54 Ada van Deijk: De kerk van Adorp.
• Tijdschrift Groninger Kerken – december 2000- blz.100-111 K.T.Meindersma: Het metaalwerk in de herv. kerk van Adorp – Het torenuurwerk van Adorp
• Overzicht kerkelijk Kunstbezit van Adorp
• Tijdschrift voor Rechtsgeschiedenis XXXIVI (1968) Mr. L.J. Noordhoff “Het klauwboek van Johan Tiassens.”
• Inleiding op het archief “ Hervormde gemeente Adorp-Harssens” in de Groninger Arcieven.
• K.T. Meindersma: “Het metaalwerk in de hervormde kerk van Adorp” en “ Het torenuurwerk van Adorp” blz 100-111 in Tijdschrift Groninger Kerken. December 2000.
• A.van Deyk: “De kerk van Adorp” blz. 51 t/m 54 in Tijdschrift Groninger Kerken van de SOGK. April 2004